Twierdza Osowiec
Niesamowitą gratką dla miłośników historii i militarystyki mieszczącą się w granicach powiatu monieckiego jest z pewnością Twierdza Osowiec nazywana Polskim „Verdun”. Twierdza zbudowana na rozkaz carski pod koniec XIX wieku stanowiła jeden z najnowocześniejszych bastionów obronno-zaporowych XIX-wiecznej Europy, doskonale wykorzystująca obronne walory bagien biebrzańskich. Twierdza Osowiec stanowiła ważny element zespołu umocnień broniących zachodnich granic imperium rosyjskiego. Została usytuowana na jedynej przeprawie przez bagna biebrzańskie, w najbardziej newralgicznym miejscu, to jest dwukilometrowym zwężeniu doliny Biebrzy. Jej ogólnym zadaniem była obrona przed ewentualnym atakiem wojsk niemieckich z Prus Wschodnich. Stąd na niej spoczął główny ciężar blokowania całej doliny, jak też zabezpieczenia linii kolejowej do Grajewa, ze szczególnym uwzględnieniem mostu kolejowego w Osowcu.
Budowę Twierdzy Osowiec rozpoczęto w 1882 r. a zakończono w 1892 r. Jednakże do wybuchu I wojny światowej trwały ciągłe prace modernizacyjne, polegające między innymi na wzmacnianiu budowli ceglanych dolewkami z betonu. W zasadniczym okresie wznoszenia twierdzy wybudowano cztery forty: Centralny (I), Zarzeczny (II), Szwedzki (III) oraz Nowy (IV), tworzący dobrze rozwinięty rejon umocniony. Pierwsze trzy forty projektował i kierował na ich terenie pracami gen. inż. R. Krasowski (1882-1891). Fort IV był natomiast dziełem sztabskapitana inż. N. A. Bujnickiego. Z chwilą przystąpienia do fortyfikowania Osowca nastąpiło gwałtowne ożywienie gospodarcze regionu. Wzrósł transport kolejowy. Rozwinął się handel. Powstały cegielnie m.in. w rejonie Hornostaj i Knyszyna.
Mury w poszczególnych budowlach wznoszono tradycyjnymi technikami murarskimi z cegły pełnej, zazwyczaj o wymiarach 28 x 14 x 7 cm. Stosowano lepiszcze cementowo - wapienne. Natomiast fugi wypełniano wypukłą ozdobną spoiną cementową. W przypadku użycia bloczków kamiennych, zazwyczaj obrabiano je z pięciu stron do rozmiaru 45 x 25 x 15 cm. Oprócz masy ceramicznej i kamiennej wykorzystywano także stal, która w większości pochodziła z Niemiec. Na uwagę zasługuje również wręcz perfekcyjne kładzenie cegły. Warto też podkreślić dbałość budowniczych o estetykę obiektów. Pomimo ich militarnego przeznaczenia są bardzo dekoracyjne. Taki efekt uzyskano poprzez zastosowanie różnego typu ceglanych kształtek.
W latach 1914-1915 wojska niemieckie (8 Armii) nacierające z Prus, przeprowadziły trzy szturmy na warownię. Wszystkie spełzły na niczym, nawet ten, w którym użyto gazów bojowych (chloru) i zginęło około 2000 żołnierzy rosyjskich. Załoga ewakuowała się dopiero w dniach 18 - 23 VIII 1915 roku, ze względu na niekorzystną dla Rosjan sytuacją strategiczną na froncie. Mimo to, jako jedna z nielicznych zdała doskonale egzamin. Jej obrona przeszła do historii. A nawet została porównana z działaniami wojennymi w 1916 roku pod Verdun we Francji.
W okresie II Rzeczypospolitej wybrane budowle Twierdzy Osowiec były modernizowane przez Szefostwo Fortyfikacji oraz Kierownictwo Robót Fortyfikacyjnych. Wzniesiono szereg schronów o konstrukcji żelazobetonowej. Przez cały ten czas kwaterowały tu różne polskie formacje. Mieściła się m.in. Centralna Szkoła Podoficerska Korpusu Ochrony Pogranicza. Podczas września 1939 r. nie doszło do walk w obrębie Twierdzy Osowiec, sam fakt jej istnienia odstraszył wroga. Do tego też zapewne przyczyniły się stworzone zalewy i zapory przeciwczołgowe. Dalsze losy twierdzy były bardzo zmienne. W jej granicach kolejno na przemian stacjonowali żołnierze niemieccy i sowieccy.
Przez osiem lat powojennych w Twierdzy Osowiec nie było wojska. Dopiero w 1953 r. rozlokowano tu stacjonującą do dziś Jednostkę Wojskową. Wejście żołnierzy skutecznie ukróciło proceder rabunkowy we wszystkich fortach.
W najlepszym stanie zachowania są obecnie Fort I i Fort III. Natomiast pozostałe popadły w ruinę na wskutek działań wojennych, czy też procederu rozbiórkowego, dokonanego przez okoliczną ludność, tuż po II wojnie światowej.
9.X.1998 roku Twierdza Osowiec została wpisana do rejestru zabytków. W tym samym roku na terenie Fortu I (Centralnego) dzięki Osowieckiemu Towarzystwu Fortyfikacyjnemu (OTF) zostało otwarte Muzeum Twierdzy Osowiec oraz oddana do zwiedzania trasa historyczno-przyrodnicza.
Obecnie w Osowcu-Twierdzy działa wyżej wspomniane Towarzystwo. Jest organizowanych szereg imprez o zasięgu regionalnym, jak też ogólnopolskim.
Na fortach gniazduje bielik i wiele innych ptaków. Na stałe zadomowiły się łosie, sarny, itd. Natomiast w podziemiach budowli wojskowych znajduje się jedno z największych zimowisk nietoperzy w Polsce.
Ze schronami, tunelami i innymi budowlami wojskowymi, od dawna wiążą się liczne legendy. Twierdza ma też swoje duchy, w tym Czarną Damę oraz Tunel Śmierci, w którym pokutuje od 1912 r. duch oficera rosyjskiego. Odważni mogą również zaliczyć schron odchudzania oraz podjąć próbę wyjścia z labiryntu znajdującego się na rawelinie. Na szczęśliwego znalazcę oczekuje zakopana gdzieś w ziemi kasa, jednego z pułków carskich.
W Osowcu-Twierdzy znajduje się także Centrum Edukacji i Zarządzania BPN im. A. Pałczyńskiego.
Opr. Mirosław Worona
